Anthocyanen en bosbessenextracten: Retinale veerkracht en verouderende microvasculatuur

Van de flavonoïden anthocyanen (pigmenten in bessen) wordt al lang beweerd dat ze goed zijn voor de ooggezondheid, en moderne studies suggereren dat ze zich inderdaad concentreren in oculaire en vasculaire weefsels (pmc.ncbi.nlm.nih.gov). Deze verbindingen zijn krachtige antioxidanten en ontstekingsremmende middelen: ze vangen vrije radicalen weg, stabiliseren bloedvatwanden en remmen zelfs de bloedplaatjesaggregatie en ontstekingsmediatoren (pmc.ncbi.nlm.nih.gov). In het netvlies – een orgaan met een hoog metabolisme dat bijzonder kwetsbaar is voor oxidatieve stress – kunnen anthocyanen uit bosbessen (Vaccinium myrtillus) de verdediging tegen veroudering en ziekte versterken.

Antioxidante en ontstekingsremmende effecten in het netvlies

Dieronderzoek bevestigt dat bosbessenanthocyanen netvliescellen beschermen door antioxidantsystemen te versterken en ontstekingen te dempen. In een konijnenmodel van licht-geïnduceerde retinale schade, behield oraal bosbessenextract (rijk aan anthocyanen) de retinale functie en structuur. Behandelde konijnen vertoonden hogere niveaus van antioxidante enzymen (superoxide dismutase, glutathion peroxidase, catalase) en totale antioxidantcapaciteit dan controles, samen met lagere malondialdehyde (een marker voor lipidenoxidatie) (pmc.ncbi.nlm.nih.gov). Tegelijkertijd werden pro-inflammatoire en angiogene signalen zoals interleukine-1β en VEGF onderdrukt (pmc.ncbi.nlm.nih.gov). Deze veranderingen duiden erop dat bosbessenanthocyanen overtollige reactieve zuurstofsoorten (ROS) in het netvlies kunnen neutraliseren en de daaropvolgende ontsteking kunnen voorkomen die anders netvliescellen zou beschadigen.

In een muismodel van retinale ontsteking (endotoxine-geïnduceerde uveïtis), behield anthocyanenrijk bosbessenextract de gezondheid van de fotoreceptoren. Behandelde muizen hadden betere elektroretinogram (ERG) reacties (die de fotoreceptorfunctie weerspiegelen) en intacte buitenste segmenten van de fotoreceptoren vergeleken met onbehandelde muizen. Dit beschermende effect was gekoppeld aan de blokkade van inflammatoire signalering (specifiek onderdrukte bosbes de IL-6/STAT3 activering) en vermindering van ROS-gedreven NF-κB activering (pubmed.ncbi.nlm.nih.gov). Kortom, bosbessenanthocyanen beperkten de moleculaire cascade van ontsteking en oxidatieve stress die anders het zicht zou aantasten.

Retinale ganglioncellen (RGC's) – de neuronen waarvan de axonen de oogzenuw vormen – lijken ook baat te hebben bij anthocyanen. In een muismodel van oogzenuwletsel (dat glaucoom-achtige schade nabootst), verhoogde oraal bosbessenextract de RGC-overleving aanzienlijk. Dit neuroprotectieve effect ging gepaard met opregulatie van endoplasmatisch-reticulum chaperones (Grp78 en Grp94) rond de RGC-laag en een afname van stress/apoptose-genen (Chop, Bax, Atf4) (pmc.ncbi.nlm.nih.gov). Met andere woorden, anthocyanen hielpen geactiveerde cellulaire “stressmachines” die celdood onder letsel voorkomen. Deze experimentele resultaten suggereren dat bosbessenanthocyanen de RGC-veerkracht kunnen ondersteunen in situaties van oxidatieve of ER-stress (zoals bij glaucoom), waarschijnlijk via antioxidante en anti-apoptotische routes (pmc.ncbi.nlm.nih.gov).

Vasculaire effecten op de papil van de oogzenuw en het peripapillaire netvlies

Naast directe neurale bescherming, kunnen anthocyanen de oculaire microcirculatie verbeteren, vooral rond de oogzenuw (peripapillaire regio). Bij patiënten met normaal-spanning glaucoom (NTG) verhoogde dagelijkse suppletie met een gestandaardiseerd bosbessenanthocyanenextract (50 mg totale anthocyanen per dag) gedurende zes maanden de bloedtoevoer in de papil van de oogzenuw en het peripapillaire netvlies aanzienlijk, gemeten met laser Doppler flowmetrie (www.mdpi.com). In die studie bleef de intraoculaire druk onveranderd, wat suggereert dat de verbetering van de bloedstroom te danken was aan vasculaire effecten van het supplement (www.mdpi.com).

Een langer gerandomiseerd gecontroleerd onderzoek (24 maanden) bij patiënten met open-hoekglaucoom (OAG) ondersteunt ook een vasculaire rol. In de behandelde groep (met 50 mg/dag anthocyanen) was de progressie van het gezichtsveldverlies langzamer en verbeterde de oculaire bloedstroom (rond de oogzenuwkop) vergeleken met placebo (www.mdpi.com). Opmerkelijk is dat glaucoompatiënten vaak lage niveaus van endotheline-1 (ET-1) hebben, een vasculaire regulator. Anthocyanenbehandeling normaliseerde de ET-1-niveaus tot die van gezonde controles (www.mdpi.com). Aangezien ET-1 de bloedvattonus helpt reguleren, kan het herstellen ervan de waargenomen betere perfusie van de oogzenuw verklaren. Samenvattend suggereren klinische gegevens dat bosbessenanthocyanen de peripapillaire perfusie kunnen stimuleren en correleren met gestabiliseerd zicht bij glaucoompatiënten (www.mdpi.com) (www.mdpi.com).

Resultaten van visuele prestaties

Studies naar de visuele functie hebben gemengde resultaten opgeleverd. Bij gezonde individuen tonen strenge proeven over het algemeen geen significante verbeteringen van het nachtzicht met bosbes. Een systematische review vond dat de meeste goed opgezette placebogecontroleerde studies geen voordeel van bosbessenanthocyanosiden lieten zien op donkeradaptatie of gezichtsscherpte bij weinig licht bij normale proefpersonen (pubmed.ncbi.nlm.nih.gov). (Opmerkelijk is dat kleinere en zwakkere studies soms wel positieve effecten rapporteerden, vaak met hogere of ongestandaardiseerde doses (pubmed.ncbi.nlm.nih.gov).) Kortom, elk vermeend voordeel van bosbes voor het nachtzicht blijft onbewezen bij gezonde ogen.

Daarentegen worden soms verbeteringen waargenomen bij mensen met oculaire aandoeningen. Een ongecontroleerd klinisch rapport bij NTG-patiënten toonde bijvoorbeeld aan dat langdurige anthocyanensuppletie (vaak met Ginkgo biloba) samenviel met een betere gezichtsscherpte en gezichtsveldindices (pmc.ncbi.nlm.nih.gov). In die dossierstudie verbeterde de gemiddelde best-gecorrigeerde gezichtsscherpte (logMAR) van 0,16 naar 0,11 (p=0,008) en de Humphrey gezichtsveld gemiddelde deviatie verbeterde van –6,44 naar –5,34 (p=0,001) na ongeveer twee jaar anthocyanenbehandeling (pmc.ncbi.nlm.nih.gov). Hoewel open-label en retrospectief van opzet, suggereren dergelijke waarnemingen dat anthocyanenbehandeling bij reeds aangetaste oogzenuwen het functionele verlies zou kunnen vertragen.

Andere kleine studies suggereren bescheiden voordelen voor de visuele prestaties in specifieke contexten. Gestandaardiseerde bosbessenextracten hebben bijvoorbeeld kramp van de ciliaire spier en oogvermoeidheid verminderd bij nabijwerk of beeldschermtaken (waardoor de accommodatie verbetert) (www.mdpi.com). Deze effecten zouden potentieel kunnen bijdragen aan subjectief visueel gemak, hoewel robuuste replicatie nog beperkt is. Over het algemeen variëren de klinische resultaten op visuele prestaties: normale ogen lijken grotendeels onaangetast door anthocyanen (pubmed.ncbi.nlm.nih.gov), terwijl ogen onder stress (glaucoom, ontsteking, intensief werk) af en toe verbeteringen vertonen, althans in kleine studies (www.mdpi.com) (pmc.ncbi.nlm.nih.gov).

Doseringen, standaardisatie en consistentie

Een grote uitdaging is dat bosbessenproducten sterk variëren in de hoeveelheid anthocyanen die ze daadwerkelijk leveren. Sommige extracten (bijv. Mirtoselect®) zijn gestandaardiseerd op een hoog anthocyanengehalte (>36%), terwijl andere slechts ~25% bevatten. Menselijke studies hebben een breed scala aan doses gebruikt. Zo gaf één gecontroleerd onderzoek proefpersonen 43,2 mg bosbessenanthocyanen per dag (vervat in 120 mg extract) (www.researchgate.net). Andere glaucoomstudies gebruikten ongeveer 50 mg/dag (www.mdpi.com). Dierstudies gebruiken doorgaans veel hogere mg/kg doses om effecten te zien (pmc.ncbi.nlm.nih.gov).

Belangrijk is dat de resultaten niet consistent zijn geweest over de verschillende doseringen. De review over nachtzicht merkte op dat positieve resultaten over het algemeen afkomstig waren van minder rigoureuze proeven met hogere doses, terwijl de beter opgezette studies (vaak met een lager anthocyanengehalte) uniform negatief waren (pubmed.ncbi.nlm.nih.gov). Op dezelfde manier suggereert het plateau in visuele winst bij sommige glaucoomgevallen een plafondeffect, waarboven meer anthocyanen mogelijk geen extra voordeel opleveren. Er is geen officiële “optimale” dosis vastgesteld, maar de meeste oculaire proeven vallen ruwweg in het bereik van 50-100 mg anthocyanen per dag.

Naast de dosis is ook de samenstelling van het extract van belang. Bosbessen bevatten meerdere anthocyanensubtypen (cyanidinen, delphinidinen, enz.) en niet-anthocyanenpolyfenolen kunnen ook een rol spelen. Enkele voorlopige studies suggereren dat de niet-anthocyanenfractie de werkzaamheid zou kunnen beïnvloeden, maar gegevens zijn schaars (pubmed.ncbi.nlm.nih.gov). In de praktijk zijn de verschillen van product tot product enorm: een analyse van commerciële supplementen wees uit dat het anthocyanengehalte per dosis varieerde van slechts 0,04 mg tot 14,37 mg (pmc.ncbi.nlm.nih.gov), een 100-voudig verschil tussen producten. Deze variabiliteit draagt waarschijnlijk bij aan inconsistente onderzoeksresultaten. Kortom, onderzoekers hebben verschillende extracten en doses gebruikt, en hoewel velen enige verbetering in bloedstroom of visuele indices rapporteren, maakt het gebrek aan gestandaardiseerde anthocyanenafgifte het moeilijk om resultaten te vergelijken (pubmed.ncbi.nlm.nih.gov) (www.mdpi.com).

Systemische vasculaire veroudering en cognitieve implicaties

Opmerkelijk is dat de vasculaire voordelen van anthocyanen in het oog overeenkomen met bevindingen elders in het lichaam. Een goede bloedvatgezondheid is essentieel voor zowel het zicht als de hersenfunctie, en anthocyanenrijke diëten zijn in verband gebracht met betere cognitieve veroudering. Recente reviews van menselijke studies tonen aan dat bessenanthocyanen de vasculaire functie en het geheugen verbeteren. Een review uit 2024 van 20 klinische studies rapporteerde consistente positieve effecten van anthocyaneninname op verbaal en werkgeheugen, vaak ondersteund door beeldvormende bewijzen van een verhoogde cerebrale bloedstroom in geheugen-gerelateerde hersenregio's (pubmed.ncbi.nlm.nih.gov). De endotheelfunctie (bijv. flow-gemedieerde dilatatie) neigde ook te verbeteren, hoewel de effecten op de bloeddruk gemengd waren (pubmed.ncbi.nlm.nih.gov). Een andere uitgebreide review (49 interventiestudies) vond dat bessenanthocyanen het geheugen en de aandacht stimuleerden, de flow-gemedieerde dilatatie verbeterden en in veel gevallen de bloeddruk bescheiden verlaagden (pmc.ncbi.nlm.nih.gov). Deze systemische bevindingen suggereren dat anthocyanen over het algemeen verouderende bloedvaten helpen – inclusief die in het oog – en zo indirect de weefselgezondheid en cognitie kunnen ondersteunen.

De parallel is aantrekkelijk: verbeterde microvasculaire perfusie in het netvlies kan gepaard gaan met bredere voordelen in de hersenmicrocirculatie en -functie. De visuele verbeteringen die met bosbes worden waargenomen, zouden dus een onderdeel kunnen zijn van een pan-neurovasculair effect. Met andere woorden, anthocyanen zouden het verouderende netvlies en de verouderende hersenen samen kunnen helpen door de endotheelgezondheid te verbeteren (pubmed.ncbi.nlm.nih.gov) (pmc.ncbi.nlm.nih.gov).

Veiligheid, kwaliteitsproblemen en toekomstige onderzoeksbehoeften

Een belangrijk voordeel van bosbessenanthocyanen is veiligheid. Grote analyses hebben geen ernstige toxiciteit gevonden. Bosbessenextracten tot 1000 mg/dag (met een hoog anthocyanengehalte) zijn getest, en bijwerkingen zijn zelden meer dan milde gastro-intestinale klachten (www.ncbi.nlm.nih.gov). Er zijn geen bevestigde gevallen van leverbeschadiging door bosbes, en het totale risico voor leverveiligheid wordt als “onwaarschijnlijk” beoordeeld (www.ncbi.nlm.nih.gov). (Eén farmacologische voorzichtigheid: anthocyanen kunnen de bloedplaatjesaggregatie remmen. Patiënten die anticoagulantia gebruiken, moeten bosbes voorzichtig gebruiken om bloedingseffecten te voorkomen (www.ncbi.nlm.nih.gov).)

In tegenstelling tot de ogenschijnlijke veiligheid, is productkwaliteit een grote zorg. Analyses van kruidensupplementen vinden routinematig vervalsing of verkeerde etikettering. Zo bleek uit één onderzoek naar bosbessenproducten dat ongeveer 50% van de zogenaamde bosbessenextracten (en 33% van de afgewerkte supplementen) niet overeenkwam met authentieke bosbessenanthocyanenprofielen (pubmed.ncbi.nlm.nih.gov). Veel producten hadden veel minder anthocyanengehalte dan geclaimd. Op dezelfde manier bleek uit een bredere studie naar op Vaccinium gebaseerde supplementen dat meer dan 30% geen echt vermeld fruit bevatte, en de anthocyanenniveaus varieerden enorm onder de producten die dat wel deden (pmc.ncbi.nlm.nih.gov). Consumenten kunnen goedkope vulstoffen (zoals chokeberry of voedselkleurstoffen) binnenkrijgen zonder het te weten, of geld verspillen aan minimale actieve fruitinhoud. Deze inconsistentie bemoeilijkt onderzoek enorm; veelbelovende effecten van één hoogwaardig extract vertalen zich mogelijk niet naar een ander supplement dat grotendeels inert is.

Gezien de gemengde klinische gegevens en kwaliteitsproblemen, zijn rigoureuze studies een prioriteit. Toekomstige studies moeten goed gekarakteriseerde, hoogwaardige bosbessenextracten gebruiken met een bevestigd anthocyanengehalte. Ze moeten dubbelblind, placebogecontroleerd en voldoende groot zijn, met duidelijk gedefinieerde eindpunten. Voor oculaire effecten omvatten ideale metingen objectieve bloedstroom (bijv. OCT-angiografie van de oogzenuwkop en het netvlies) en functionele tests (gezichtsvelden, contrastgevoeligheid, gezichtsscherpte bij weinig licht). Longitudinale cognitieve en vasculaire biomarkers (bloeddruk, flow-gemedieerde dilatatie of hersenperfusie-beeldvorming) zouden helpen om oogresultaten te koppelen aan systemische veroudering. Doseringsstudies zouden de minimale effectieve anthocyaneninname kunnen vaststellen. Uiteindelijk zullen zorgvuldig opgezette studies verduidelijken of bosbes echt oculaire veroudering en neurodegeneratie kan vertragen, en informeren over hoe oogbevindingen verband houden met algemene vasculaire en cognitieve gezondheid.

Conclusie: Anthocyanenrijke bosbessenextracten zijn veelbelovend als retinale antioxidanten en modulatoren van de microcirculatie. Laboratoriumstudies onthullen neuronale en vasculaire beschermende mechanismen, en kleine klinische rapporten hinten op verbeterde bloedstroom in de oogzenuw en visuele functie bij sommige patiënten. De resultaten zijn echter inconsistent, deels door variabele dosering en productkwaliteit. Cruciaal is dat bosbes veilig en goed verdragen wordt. Het vakgebied heeft nu grootschalige, gestandaardiseerde studies nodig om te bepalen of deze natuurlijke pigmenten een zinvolle preventie of therapie kunnen bieden voor retinale veroudering en of dergelijke oogvoordelen bredere verbeteringen in vasculaire en cognitieve veroudering weerspiegelen.